نویسنده : دکتر مهدی یوسفی
درمان نارسایی زودرس تخمدان (POI) با روشهای بیولوژیکهای بازسازیکننده PRP، اگزوزومها و سلولهای بنیادی مزانشیمی
مقدمه و تعریف بالینی POI
نارسایی زودرس تخمدان (Premature Ovarian Insufficiency – POI) وضعیتی است که باقطع یا اختلال چرخه قاعدگی، افزایش سطح گنادوتروپینها و کاهش هورمونهای تخمدانی قبل از سن 40 سالگی تعریف میشود. این اختلال نهتنها باروری را تحت تأثیر قرار میدهد، بلکه با اختلالات متابولیک، پوکی استخوان و پیامدهای روانتنی همراه است. در بسیاری از موارد، علت POI ایدیوپاتیک است و درمانهای رایج مانند هورموندرمانی جایگزین (HRT) نتایج محدودی در بازگرداندن عملکرد تخمدان و باروری دارند.
یکی از مهمترین چالشها در POI،آسیب میکروحیطه تخمدان شامل التهاب مزمن، استرس اکسیداتیو، اختلال در رگزایی و مرگ سلولی گرانولوزا است. بنابراین، رویکردهایترمیمی و سلولی/مولکولی برای بازیابی عملکرد تخمدان در حال پژوهش گسترده هستند.
پلاسمای غنی از پلاکت (PRP) در بازسازی عملکرد تخمدان
مکانیسم مولکولی
PRP (Platelet-Rich Plasma) از سانتریفوژ کردن خون اتولوگ تهیه میشود و غلظت بالایی ازفاکتورهای رشد دارد. فاکتورهایی مانند PDGF، VEGF، IGF و TGF-β میتوانند:
- رگزایی استرومال را افزایش دهند،
- مسیرهای رشد و بقای سلولی را فعال کنند،
- پاسخهای التهابی مزمن را تعدیل کنند،
- محیط میکروبیولوژیکی تخمدان را برای رشد فولیکولی بهبود دهند.
مطالعات Experimental نشان دادهاند که PRP میتواند بیان نشانگرهای کلیدی فولیکولی و سلولهای گرانولوزا را بهبود دهد، و با کاهش استرس اکسیداتیو در بافت تخمدان، آسیب سلولی را کاهش دهد.
شواهد بالینی انسانی
یک مرور نظاممند و متاآنالیز اخیر جمعیت زنان با POI و پاسخ ضعیف تخمدان (POR) را بررسی کرد. نتایج نشان داد کهتزریق داخلتخمدانی PRP بهطور معنیداری:
تعداد فولیکولهای نشان دادهشده در سونوگرافی (AFC) را افزایش داد،
AMH را افزایش داد،
نسبت به پیشدرمانی، FSH و LH را کاهش داد،
تعداد اووسیتهای قابل برداشت و اومگا ۲ (M2) را بهبود بخشید،
در برخی بیماران بارداری و تولد زنده گزارش شد.
با این حال،تغییرات نتایج بین مطالعات، روشهای جمعیت و عدم وجود کارآزماییهای بزرگ کنترلشده محدودیتهای قابلتوجهی برای نتیجهگیری قطعی فراهم میکند.
چالشها و محدودیتها
عدم استانداردسازی روش تهیه PRPو تفاوت درزمان و روش تزریق و فقدان دادههای طولانیمدت اثربخشی، همچنان از مهمترین مانعها برای ورود به استاندارد درمانی رسمی هستند .
اگزوزومها و وزیکولهای خارجسلولی (EVs) در درمان POI
تعریف و مزایا
اگزوزومها و سایر وزیکولهای خارجسلولی (EVs) حامل microRNA، پروتئینهای تنظیمکننده و سیگنالهای پاراکرینی هستند که میتوانند بهصورتسلول-آزاد آسیبهای بافتی را ترمیم کنند.
شواهد پیشبالینی
مطالعات پیشبالینی متعدد در مدلهای حیوانی POI نشان دادهاند کهاگزوزومهای مشتق از سلولهای بنیادی یا استروما میتوانند:
- تعداد کل فولیکولها (شامل فولیکولهای اولیه تا آنتریل) را افزایش دهند،
- بهبود چشمگیر در سطح هورمونهای مربوط به عملکرد فولیکولی ایجاد کنند،
- پاسخهای التهابی را کاهش دهند،
- ظرفیت بارداری را در برخی مدلها افزایش دهند
مزایا نسبت به سلولدرمانی مستقیم
اگزوزومها بدون خطر تمایز نامناسب سلولی یا تشکیل تومور عمل میکنند و نسبت به سلول بنیادی، ایمنی بالقوه بهتر و کنترلپذیری بیشتری دارند.
چالشهای توسعه بالینی
استانداردسازی تولید و خلوص اگزوزومها، تعیین دوز و فرکانس مناسب درمان،وتحمل ایمنی در انسان هنوز نیازمند تحقیق گستردهتری است.
سلولهای بنیادی مزانشیمی (MSCs) در بازسازی تخمدان
مکانیسمهای ترمیمی
سلولهای بنیادی مزانشیمی از منابعی مانند خون قاعدگی، مغز استخوان یا بافت چربی استخراج می شوند. مکانیسمهای کلیدی اثر شامل:
- ترشح فاکتورهای ضدالتهابی و رشد،
- کاهش فیبروز و بهبود رگزایی،
- بازسازی محیط استرومال،
- وحمایت پاراکرینی از فولیکولهای آسیبدیده
شواهد مطالعات مروری
مرورهای اخیر نشان میدهند که سلولهای بنیادی و مشتقات آنها (EVs و اگزوزوم) در مطالعات حیوانی نهتنها میتوانند ساختار فولیکولی را بازیابی کنند، بلکه در برخی مواردعملکرد هورمونی تخمدان را بهطور چشمگیر بهبود دادهاند.
مسائل ایمنی و ماندگاری
در حالی که MSCها پتانسیل درمانی دارند، نگرانیهایی مانندتفاوت در کیفیت و منشاء سلولها، احتمال تمایز ناخواسته، و نیاز به پیگیری طولانیمدت ایمنی وجود دارد.
جمعبندی شواهد و چشمانداز آینده
در کنار درمانهای رایج POI مانند هورموندرمانی جایگزین،درمانهای بیولوژیک بازسازیکننده نشان دهنده یک گذار از مدیریت صرف علائم به بازتوانی عملکرد تخمدان هستند:
PRP میتواند شاخصهای ذخیره تخمدان را بهبود دهد و در برخی بیماران منجر به افزایش AFC و AMH شود، گرچه نیاز به مطالعات کنترلشده دارد.
اگزوزومها وMSC-EVs پتانسیل بسیار بالایی در کنترل التهاب، بازسازی فولیکول و بهبود توان بارداری در مدلهای حیوانی نشان دادهاند، و مسیر بالینیایمن و کنترلشدهتری فراهم میکنند.
سلولهای بنیادی مزانشیمی اثرات پاراکرینی قوی دارند، اما چالشهای ایمنی و استانداردسازی مانع از کاربرد رایج آنها شده است .
بدیهی است که آینده درمان POI مبتنی بر رویکرد ترکیبی و طراحی کارآزماییهای انسانی با حجم نمونه کافی و پیگیری بلندمدت خواهد بود.