اقداماتی که در این جا توضیح داده میشود مسائلی است که بیمار پس از تعویض مفصل باید بداند و انجام دهد اما بر حسب شرایط هر بیمار ؛ چه شرایط عمومی و بیماری های همراه ؛ چه بر حسب شرایط خود زانو و چه برحسب شرایط جراحی ممکن است  وضعیت های متفاوتی در هر قسمت  توسط پزشک معالج  توصیه شود که البته اجرای دستورات پزشک معالج الزامی است .

آنتی بیوتیک :

همانند اغلب اعمال جراحی بزرگ بویژه در مورد استخوان ها ؛ آنتی بیوتیک خوراکی در دوره پس از عمل جهت پیشگیری از ایجاد عفونت الزامی است ؛ بطور معمول  سفالکسین و سیپروفلوکساسین برای مدت ده روز تجویز میشوند اگرچه که بر حسب شرایط مختلف و تحمل بیمار ممکن است مختلف باشد .

پیشگیری از ترومبوآمبولی پس از جراحی:

یکی از عوارض مهم و گاه خطرناک پس از جراحی‌های اندام تحتانی، شکم یا لگن، یا حتی در مواردی که فرد به دلیل گچ‌گیری یا بی‌حرکتی طولانی‌مدت در بستر است، احتمال تشکیل لخته خون در سیاهرگ‌های پا وجود دارد. این سیاهرگ‌ها وظیفه بازگرداندن خون از اندام‌ها به قلب را دارند. اگر خون در این رگ‌ها لخته شود، ممکن است لخته به سمت قلب حرکت کند و از آنجا وارد ریه شود. در این حالت، لخته می‌تواند شریان‌های ریوی را مسدود کند و مانع از رسیدن اکسیژن به خون شود؛ وضعیتی که می‌تواند بسیار خطرناک و حتی کشنده باشد.

این عارضه به دو شکل شناخته می‌شود:

ترومبوز ورید عمقی (DVT): یعنی تشکیل لخته در سیاهرگ‌های عمقی پا

آمبولی ریوی (Pulmonary Embolism): یعنی حرکت لخته به سمت ریه و انسداد شریان‌های ریوی

حتی اگر لخته به ریه نرسد، باقی ماندن آن در پا می‌تواند باعث تورم مزمن، درد، و کاهش عملکرد اندام شود. این مشکل تقریباً همیشه در پاها اتفاق می‌افتد و در دست‌ها بسیار نادر است.

چه کسانی بیشتر در معرض خطر هستند؟

پنج گروه از افراد بیشتر در معرض ترومبوآمبولی هستند:  افراد سیگاری ،  افراد مسن ،  افراد چاق ، خانم‌هایی که از قرص‌های ضد بارداری استفاده می‌کنند ،  بیماران مبتلا به اختلالات انعقادی یا برخی سرطان‌ها

همچنین هرچه جراحی بزرگ‌تر، طولانی‌تر و نزدیک‌تر به لگن باشد، احتمال بروز این عارضه بیشتر می‌شود. در جراحی‌هایی مانند تعویض مفصل زانو، با وجود اینکه احتمال آمبولی عدد کوچکی دارد، اما به‌قدری مهم است که در همه بیماران ، چه پرخطر و چه کم‌خطر، استفاده از داروی پیشگیری‌کننده الزامی است.

پیشگیری از ترومبوآمبولی :

اگر تاکنون دچار DVT  شده‌اید و یا سابقه مشابه در فامیل درجه یک دارید حتما به پزشک اطلاع دهید .

مؤثرترین راه برای جلوگیری از ترومبوآمبولی، تحرک فیزیکی بیمار است. بیمار باید پیش از عمل آمادگی جسمانی مناسبی داشته باشد و بلافاصله پس از به‌هوش آمدن یا رفع بی‌حسی نخاعی، تکان دادن انگشتان و مچ پا را آغاز کند.

در ۴۸ ساعت اول پس از عمل، بهتر است پاها کمی بالاتر از سطح بدن قرار گیرند (مثلاً روی بالش)، تا جریان خون بهتر شود. همچنین تمرینات تقویتی عضله چهارسر ران باید از همان روز اول پس از عمل آغاز شود. راه رفتن و حرکت دادن زانو در روز بعد از عم ( با نظر جراح ) بسیار مؤثر است و احتمال بروز ترومبوآمبولی را حتی در افراد پرخطر کاهش می‌دهد.

پس از حرکت ، مهم‌ترین راه پیش‌گیری عدم استفاده از دخانیات است ، حتی دود دست دوم در اثر مصرف دخانیات در اطاق بیمار ، خطر بروز ترومبوآمبولی را بشدت بالا می‌برد .

 در چند روز اول از آویزان ماندن غیر ضروری ( به جز موقع راه رفتن ) اندام تحتانی اجتناب نمائید  و در چند روز اول زیر مچ پا بالش باشد تا ساق و مچ پا از زانو و زانو از بدن بالاتر باشد .

کمک‌های مکانیکی و دارویی :

برای کمک بیشتر به جریان خون در پاها، استفاده از جوراب‌های ضد ترومبوآمبولی توصیه می‌شود. در افراد بسیار پرخطر، ممکن است از دستگاه‌هایی استفاده شود که به‌صورت پنوماتیک (با فشار هوا) به پاها فشار متناوب وارد می‌کنند و باعث تحریک جریان خون در سیاهرگ‌ها می‌شوند.

از نظر دارویی، معمولاً از آمپول انوکساپارین برای پیشگیری استفاده می‌شود. این دارو از روز قبل از عمل در بیمارستان شروع می‌شود و حداقل تا سه هفته پس از عمل ادامه دارد. تزریق آن زیرجلدی و معمولاً در اطراف ناف انجام می‌شود و بیمار می‌تواند به‌راحتی خودش آن را تزریق کند. نام تجاری دارو ممکن است متفاوت باشد و دوز و مدت مصرف آن را پزشک تعیین می‌کند. البته اخیرا داروهای خوراکی موثری نیز ارائه شده که با نظر پزشک و بر اساس شرایط بیمار ،  ممکن است در بخشی از دوره سه هفته‌ای جایگرین آمپول زیر جلدی شود یا در صورت نیاز به ادامه پس از سه هفته تجویز شوند .

اگر بیمار پیش از عمل داروهایی مانند آسپرین یا سایر داروهای ضد انعقاد مصرف می‌کرده، باید آن‌ها را یک هفته قبل از عمل قطع کند و پس از پایان دوره تزریق انوکساپارین، با نظر پزشک دوباره مصرف آن‌ها را آغاز کند.

شناخت علائم خطر

 آگاهی از علائم ترومبوز بسیار مهم است. اگر بیمار دچار درد شدید و ناگهانی در ساق پا، تورم غیرمنتظره و سفتی غیرعادی در ساق یا مچ پا شود، باید فوراً به مرکز درمانی مراجعه کند. در صورت رسیدن لخته به ریه، تنگی نفس نیز ممکن است ظاهر شود که یک علامت هشدار جدی است.

در مراکز درمانی، با استفاده از سونوگرافی داپلر رنگی می‌توان جریان خون در رگ‌ها را بررسی کرد و وجود لخته را تشخیص داد. همچنین آزمایش‌های خونی خاص و سی‌تی‌اسکن ریه برای بررسی آمبولی ریوی انجام می‌شود.

به طور خلاصه :

ترومبوآمبولی یک عارضه جدی اما قابل پیشگیری است. برای جلوگیری از آن:

اگر سابقه بروز آن در خودتان یا حتی فامیل درجه یک وجود دارد حتما به پزشک اطلاع دهید .

بلافاصله پس از عمل، حرکات انگشتان و مچ پا را شروع کنید و در اولین فرصت طبق نظر پزشک ، برای راه‌افتادن و حرکات زانو همکاری نمائید .

از مصرف دخانیات و حتی قرارگیری در معرض دود آن حتما اجتناب نمائید .

حتی‌المقدور از آویزان ماندن اندام اجتناب کنید و در چند روز اول زیر مچ پا بالش باشد تا ساق و مچ پا از زانو و زانو از بدن بالاتر باشد .

داروی پیشگیری از خون لختگی را طبق دستور پزشک مصرف کنید

علائم هشداردهنده را بشناسید و در صورت بروز، سریعاً اقدام کنید

سایر داروها :

  مسکن  جهت کاهش درد و راحتی در انجام فعالیت طبق صلاحدید پزشک تجویز می شود و عموما از انواع ضد التهاب بوده و کمک به رفع التهاب محل عمل و تسریع بهبود نیز می شود. ممکن است پزشک دارو های خون ساز جهت جبران خونریزی و تقویت کننده استخوان یا تقویت کننده عمومی تجویز نماید.

  سایر داروها: اغلب بیماران ممکن است دچار مشکلات دیگری از قبیل فشار خون ؛ مشکلات تیروئیدی ؛ قلبی ؛ دیابت؛ اعصاب  و غیره باشند که دارو های مربوطه را لازم است به روند قبلی ادامه دهند. اگر  فرد مبتلا به فشار خون یا دیابت است لازم است دستگاه سنجش فشار خون و یا سنجش قند خون را از قبل تهیه و کار با آن را فرا گیرد تا در دوران بعد از عمل بتواند موارد فوق را سنجش  و کنترل نماید چرا که با توجه به انجام جراحی ممکن است فشار یا قند دچار نوسان و عدم کنترل شود.

داروهای روماتیسمی : انجام تعویض مفصل زانو در بیماران دچار روماتیسم شایع است . مشاوره با روماتولوژیست جهت تنظیم داروها ، قبل و حین بستری و در منزل لازم است .

مراقبت از زخم  :

  طبق معمول اعمال جراحی باز ؛ زخم بخیه شده ای در جلوی زانو وجود دارد که تا ترمیم کامل نیاز به مراقبت دارد ؛  بهتر است حداقل یک روز در میان تعویض پانسمان شود ؛ یعنی محیط زخم استریل (عاری از میکروب ) شده و با گاز استریل پوشانده شود ؛ استریل شدن زخم  با استفاده از محلول بتادین حاصل میشود که با استفاده از گاز استریل بر روی زخم و سپس اطراف آن مالیده شده و با حذف میکروب ها محیط استریل میشود . نکته بعدی بخیه ( سوچور ) است که بصورت معمول باید دو هفته بعد از عمل کشیده شود که البته به صلاحدید جراح بستگی دارد ؛ سوچور ممکن است بصورت تک تک یا پلاستیک با دو سر یا کلا پلاستیک بدون نیاز به کشیدن یا منگنه فلزی باشد که در تمام موارد باید تحت نظر و صلاحدید جراح کشیده شوند . بهتر است آب به زخم نخورد و در زمان استحمام ؛ یا مراقبت کافی نمود یا از پانسمان ضد آب مناسب استفاده نمود .

تقویت عضله چهارسر :

تقویت عضله چهارسر ران قبل و بعد از جراحی زانو حیاتی است .

عضله چهارسر ران یا کوادریسپس که در جلوی ران قرار دارد، یکی از مهم‌ترین عضلات بدن برای راه رفتن، ایستادن و حفظ تعادل است. این عضله نه‌تنها نقش کلیدی در حرکت دارد، بلکه فشار وارد بر مفصل زانو را نیز جذب و کاهش می‌دهد. بنابراین، تقویت این عضله قبل از جراحی تعویض مفصل زانو و ادامه تمرینات پس از عمل، تأثیر چشمگیری در کاهش درد، بهبود عملکرد زانو و افزایش طول عمر مفصل مصنوعی خواهد داشت.

در واقع، هرچه عضله چهارسر قوی‌تر باشد، بیمار پس از عمل راحت‌تر راه می‌رود، کمتر دچار لنگش می‌شود و فشار کمتری به مفصل مصنوعی وارد می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که مفصل مصنوعی دیرتر فرسوده شود و بیمار رضایت بیشتری از نتیجه عمل داشته باشد.

شروع تمرینات بلافاصله پس از جراحی

به‌محض اینکه بیمار از بیهوشی یا بی‌حسی نخاعی خارج شد، باید تمرینات انقباضی عضله چهارسر را آغاز کند. این تمرینات باید به‌صورت مکرر انجام شوند و انقباض باید مؤثر باشد؛ یعنی بیمار باید سفت شدن عضله ران و حرکت کشکک زانو به سمت بالا را حس کند.

یکی از مشکلات رایج پس از عمل، تمایل زانو به خم شدن و باقی ماندن در حالت خمیده است. این حالت معمولاً به‌دلیل اسپاسم عضلات پشت زانو ایجاد می‌شود و مانع از صاف شدن زانو و تقویت مناسب عضله چهارسر می‌شود. اگر زانو در حالت خمیده باقی بماند، در هنگام ایستادن نمی‌تواند وزن بدن را به‌درستی تحمل کند و فشار زیادی به مفصل مصنوعی و غضروف کشکک وارد می‌شود که باعث درد و کاهش عمر پروتز خواهد شد.

برای جلوگیری از این مشکل، استفاده از بریس بلند زانو (Knee Immobilizer) توصیه می‌شود. این بریس زانو را صاف نگه می‌دارد، درد را کاهش می‌دهد و به بیمار کمک می‌کند راحت‌تر راه برود.

نحوه قرار دادن اندام تحتانی پس از عمل :

پس از جراحی، نحوه قرار دادن پا بسیار مهم است. باید بالش زیر ساق پا و مچ پا قرار گیرد، نه زیر زانو. زیر زانو باید خالی باشد تا پا کاملاً صاف قرار گیرد. بیمار باید با انقباض عضله چهارسر تلاش کند زانو را به سمت پایین فشار دهد تا فضای خالی زیر زانو پر شود و زانو صاف شود.

تمرین بلند کردن پا از تخت :

در عصر و شب پس از عمل، تمرین بلند کردن پا از تخت باید آغاز شود. در حالی که بریس بسته شده، بیمار باید کل پا را حدود ۲۰ سانتی‌متر از تخت بالا بیاورد. در ابتدا، همراه بیمار می‌تواند با قرار دادن دست زیر پاشنه پا کمک کند. وقتی بیمار توانست خودش پا را بلند کند، باید آن را برای سه شماره بالا نگه دارد و سپس پایین بیاورد. این زمان به‌تدریج به پنج، ده و بیشتر افزایش می‌یابد.

این تمرین چندین فایده دارد:

باعث حرکت کشکک زانو می‌شود و خم و راست کردن زانو را آسان‌تر می‌کند

از خم ماندن زانو جلوگیری می‌کند و آن را برای راه رفتن آماده نگه می‌دارد

 کنترل بیمار بر روی پا را افزایش می‌دهد و راه رفتن را راحت‌تر می‌کند

در روز بعد از عمل مدت بالا نگه داشتن پا باید به تدریج افزایش یابد تا ظرف یکهفته به یک دقیقه یعنی ۶۰ ثانیه بالا نگه داشتن از روی ساعت برسد و سپس این کار بدون بریس باید انجام شود تا زمانی که فرد بتواند یک دقیقه بدون بریس اندام را با زانوی صاف کشیده ۶۰ ثانیه براحتی نگه دارد ؛ این معیاری است که فرد میتواند بدون بریس یا حتی عصا براحتی راه برود ؛ این حد از قدرت قاعدتا باید پس از دو هفته بدست آید .